Afbeelding 1: spelers in Musical 'De Tocht' in het Friso Theater in Leeuwarden komen de draaiende ijsvloer opgereden. Foto gemaakt door Deborah de Koning, 7 januari 2024, Leeuwarden.
‘Kon ik de tijd maar terugdraaien!’ Romantische herinneringen en onvervulde verlangens komen samen in deze tekst die in ‘De Tocht’ gezongen wordt. ‘De Tocht’ is een Nederlandse musical die op 1 oktober 2023 in het Friso Theater in Leeuwarden in première is gegaan. Het Friso Theater is speciaal voor deze musical gebouwd en heeft een draaiende ijsvloer van 2000 vierkante meter waarop de acteurs een verhaal over de Elfstedentocht op schaatsen opvoeren. ‘De Tocht’ creëert daarmee een unieke beleving die door de inzet van (kunst)ijs nostalgische sentimenten rondom de Elfstedentocht tot leven probeert te brengen.
Nostalgie: weemoed over persoonlijke/relationele situaties die er waren en niet meer (gaan) zijn
‘De Tocht’ gaat over vijf vrienden uit Friesland die elkaar uit het oog zijn verloren en op wens van één van hen (Annet) zich nog één keer verenigen om gezamenlijk de Elfstedentocht te rijden (die overigens in ‘De Tocht’ in 2023 plaatsvindt). Annet heeft een diepe wens om dit nog één keer te doen, omdat zij ongeneeslijk ziek blijkt te zijn – iets waar ze overigens niet over praat.
Verlieservaringen op persoonlijk en relationeel vlak, vormen een dominante verhaallijn in ‘De Tocht’. In het verhaal wordt het nog één maal rijden van de Elfstedentocht gerelateerd aan nostalgie: de verhaalpersonages zijn relationeel en/of persoonlijk iets kwijtgeraakt wat hen dierbaar was en gekoppeld aan de Elfstedentocht. Nostalgie uit zich in weemoed naar een (geromantiseerd) verleden. De zieke Annet is hier het meest ultieme voorbeeld van: zij wil dat het met de vriendengroep en tussen de broers (waarvan één haar man en de ander haar zwager is) weer was zoals vroeger. De verlieservaring van haar carrière als professioneel kunstschaatser – die zij opgegeven heeft toen haar man besloot om de Friese boerderij over te nemen – is wel het toppunt van het vertolken van heimwee naar een persoonlijk (ongerealiseerde) droom uit het verleden. Er is tijdens de show een tienermeisje dat kunstschaatst: zij is de jonge Annet die in Friesland schaatst en nog een carrière als professioneel kunstschaatser voor zich ziet. Er is ook een vrouw van gelijke leeftijd van Annet die kunstschaatst – zij is de droom van Annet die geen werkelijkheid is geworden en die droom gaat – nu ze weet dat ze ernstig ziek is – ook nooit meer realiteit worden. Er is een scene in ‘De Tocht’ waarin Annet de ongerealiseerde droom van het kunstschaatsen voor zich ziet én deze droom van zich afgenomen ziet worden (zie afbeelding 2). Acteurs gekleed in lange jassen en met capuchons op hun hoofden trekken deze ‘versies’ van Annet uit elkaar. De acteurs die de ‘echte’ Annet weghalen bij de ongerealiseerde versie van haarzelf tillen haar in de lucht en dragen haar weg: wetend dat Annet ongeneeslijk ziek is, ligt de associatie van dit beeld met kistdragers en het wegdragen van een grafkist voor de hand. Verlangen naar een ideaal alternatief heden, heimwee over een niet gerealiseerde droom uit het verleden, het afscheid nemen van deze ongerealiseerde verlangens en het herbeleven en deels her-creëren van dat wat er ooit in potentie wel was, komen in deze scene beeldend samen.
Afbeelding 2: Annet wordt weggedragen van haar ongerealiseerde droom als kunstschaatser die uitgebeeld wordt door de kunstschaatser aan de linkerzijde. Foto ontvangen van public relations van ‘De Tocht’ op 23 januari 2024.
Solastalgie: weemoed over klimaat-gerelateerde situaties die er waren en niet meer (gaan) zijn
‘De Tocht’ probeert na 26 jaar van afwezigheid van de Elfstedentocht aan de aanwezigen iets van de magie van de Elfstedentocht’ mee te geven. Makers en toeschouwers realiseren zich echter dat de Friese droom – die een nationale droom is – steeds minder realistisch lijkt te worden. Volgens het KNMI was de kans op een Nederlandse Elfstedentocht in 1909 ongeveer 20 procent. Door de opwarming van de aarde was de kans in 2019 nog maar 8 procent per winter. Het KNMI verwacht dat de kans op een Hollandse Elfstedentocht door klimaatverandering in 2050 nog maar 1 procent is. (https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/achtergrond/kans-op-elfstedentocht-in-een-veranderend-klimaat).
Het jaar 2024 startte met een paar weken van lichte vorst en op enkele plaatsen in Nederland kon er geschaatst worden op natuurijs. Maar meteoroloog en presentator Dennis Wilt schreef over de aanwezigheid van natuurijs en de kans op de Elfstedentocht in termen van ‘nog slechts een droom?’. Klimaatverandering lijkt volgens hem de Nederlandse winters om zeep te helpen. Door hogere watertemperaturen is er nog meer vorst nodig dan vroeger om natuurijs te laten bevriezen. Toch blijven we, ook na 26 jaar volgens hem nog hopen (https://www.weer.nl/nieuws/2023/elfstedentocht-nog-slechts-een-droom).
Hoewel ‘De Tocht’ klimaatverandering als eventuele verklaring voor de lange afwezigheid van de Elfstedentocht niet ter sprake brengt (net zoals we nooit te weten komen wat Annet precies mankeert), komt klimaatverandering wel indirect op het podium te liggen, namelijk door (sociale) media berichten die geprojecteerd worden om de extreme weerscondities tijdens de tocht te verklaren. Als het weer tijdens het rijden van de tocht in de musical ‘De Tocht’ omslaat, verschijnen er allemaal zogenaamde (sociale) mediaberichten op de schermen in de zaal die de barre weerscondities proberen te duiden. Één van deze berichten luidt ‘klimaatverandering is geen hoax’.
De persoonlijke verlieservaringen in ‘De Tocht’ vormen een spiegel van klimaatverlieservaringen: in de specifieke Nederlandse context – en ook in ‘De Tocht’ – is de Elfstedentocht een voorbeeld van solastalgie. Solastalgia is een concept dat door Glenn Albrecht is geïntroduceerd om over gevoelens van angst te spreken die voortkomen uit confrontaties met ongewenste klimaatveranderingen. Solastalgie raakt hiermee aan het discours van ecologische rouw: Ecologische rouw is de rouw die ervaren wordt als gevolg van ondervonden of geanticipeerd ecologisch verlies, dat is het verlies van soorten, ecosystemen en landschappen door veranderingen in het milieu (Cunsolo & Ellis 2018, 275). ‘De Tocht’ lijkt te anticiperen op het verlies van de hoop op een Elfstedentocht die door klimaatverandering met het jaar lijkt af te nemen. Een definitief einde kunnen we het niet noemen – het is nog geen definitieve verlieservaring: net zoals we er in de musical niet achter komen waarmee Annet precies is gediagnosticeerd en wanneer ze gaat sterven, is de Elfstedentocht een symbool voor klimaatonzekerheid en angst. Zoals Annet in de musical nostalgische gevoelens heeft over het kunstschaatsen en die (ongerealiseerde) droom van zich afgenomen ziet worden, zo creëert ‘De Tocht’ een droom voor de toeschouwers waarin ze de Elfstedentocht in alternatieve uitvoering voor zich zien én wellicht van zich afgenomen zien worden. Als kunstvorm sluit ‘De Tocht’ aan bij solastaligische (onbesproken) gevoelens: het weet op creatieve wijze het Nederlandse Elfstedentocht gevoel te her-creëren en raakt daardoor aan collectieve gevoelens van weemoed over (vroegere) Elfstedentochten en onzekerheid of deze tocht ooit nog plaats gaat vinden.
Deze blog is gebaseerd op een bezoek aan musical ‘De Tocht’ op 7 januari 2024 in het Friso Theater in Leeuwarden.
Bronnen:
Albrecht, G. (2010). ‘Solastalgia and the Creation of New Ways of Living.’ In: Pilgrim, S. & Pretty, J. (eds.) Nature and Culture: Rebuilding Lost Connections, Earthscan, pp. 217-234.
Cunsolo, Ashlee. & Ellis, Neville. 2018. Ecological Grief as a Mental Health Response to Climate Change-related Loss. Nature Climate Change, 8, pp. 275–281.
https://www.weer.nl/nieuws/2023/elfstedentocht-nog-slechts-een-droom
Nostalgie en persoonlijke verlieservaringen als spiegel van solastalgie en klimaatverlieservaringen in musical “De Tocht”