Een requiem voor een gletsjer

Afbeelding: grafkist gemaakt van het ijs van de Pasterze die centraal stond in de gletsjerbegrafenis voor de Pasterze op 5 september 2023 in Karinthië. Bron: https://www.kleinezeitung.at/kaernten/6320005/Begraebnis-fuer-Pasterze_Ein-Wahrzeichen-Oesterreichs-wurde-zu 

Auteurs: Frank Bosman en Deborah de Koning

Op 5 september 2023 werd in het Oostenrijkse Karinthië een oecumenische gletsjerbegrafenis gehouden. De lokale bisschoppelijke vicaris en zijn Evangelische ambtsgenote ontvingen een kist gemaakt van het ijs van de smeltende Pasterze. Pasterze was met 8,2 kilometer lengte tot kortgeleden de grootste gletsjer van Oostenrijk. Maar nu smelt de gletsjer steeds sneller en het tij is niet te keren. De bisschoppelijke vicaris stelt hierover: “Dit gaat ook de kerk aan. Want als de gletsjers smelten dan heeft dat gevolgen voor iedereen.” (Kerknet-redactie, 2023). In de media werd gesproken van een “requiem” of “begrafenis” voor de stervende gletsjer. “Mit Requiem und Trauerzug machten die Organisation (…) das Schmelzen der Gletscher aufmerksam,” schreef Kleine Zeitung. 

Requiem

Die terminologie is duidelijk christelijk-kerkelijk, maar verdient wel enige uitlegt. Want wat zien we op de beelden gebeuren? We zien een doodskist gemaakt van het ijs van de Pasterze op een ijzeren baar liggen, die door een groep mensen naar een kerkachtig gebouw wordt gedragen. Onderwijl wordt stemmige muziek gespeeld, zoals je die op een West-Europese uitvaart kunt verwachten. De vicaris en de dominee staan in ambtskleren bij de langzaam lekkende doodskist.

Er is hier dus geen sprake van een requiem in de zin van een traditionele rooms-katholieke eucharistieviering bij gelegenheid van het begraven van een dierbare overledene. Behalve dat de aanwezigheid van twee christelijke denominaties – Evangelisch en rooms-katholiek – dat ingewikkeld maken, zien we ook geen traditionele (rooms-katholieke) begrafenisrituelen, behalve de kist. Er wordt niet gewierookt, er branden geen kaarsen, de kist wordt niet besprenkeld met gewijd water. Ook zien we geen elementen van de klassieke rooms-katholieke eucharistieviering zoals een ‘Kyrië’ of een consecratie.

Tegelijkertijd wordt de uitdrukking ‘requiem voor…’ ook vaak gebruikt om het afscheid van iets of iemand aan te geven. Die uitdrukking wordt breed gedragen in een aantal West-Europese talen, ook door groepen die zichzelf niet langer als kerkgaand of gelovig identificeren.

Opmerkelijk ritueel

Zo’n requiem voor een gletsjer lijkt een vreemd ritueel. Waarom rouwen om een gletsjer, in het bijzonder omdat die er nog is? Het komt echter vaker voor dan je denkt, die rouwrituelen voor natuurverschijnselen: het zijn zingevende praktijken, die verbonden zijn aan ecologische rouw. Ecologische rouw is de rouw die ervaren wordt als gevolg van ondervonden of geanticipeerd ecologisch verlies, dat is het verlies van soorten, ecosystemen en landschappen door veranderingen in het milieu (Cunsolo & Ellis 2018, 275).

Het ritueel rond Pasterze is niet de eerste keer dat er rouwrituelen voor gletsjers zijn uitgevoerd. Zo werd in 2019 in IJsland een begrafenis gehouden voor de gletsjer Okjökull (The Guradian). In IJsland stond de onthulling van een permanent monument centraal: een herdenkingssteen waarop de tekst staat dat de Okjökull de eerste gletsjer is die zijn status als zodanig verliest. Het is de verwachting dat de komende 200 jaar al de andere gletsjers hetzelfde lot te wachten staat. Het monument is de erkenning dat we dit aan onszelf te danken hebben en roept op om hier iets tegen te doen (idem).

Deze herdenkingssteen doet iets dat Ashlee Cunsolo en Karen Landman als kenmerkend voor ecologische rouwrituelen beschouwen namelijk een oproep om verantwoordelijkheid te dragen voor datgene dat verloren is (Cunsolo & Landman 2017, 10-12) ).  Maar de gletsjer is in beide gevallen nog niet daadwerkelijk weg. Wat beogen dergelijke gletsjerrituelen dan eigenlijk te doen en wat is het belang van bestaande rituelen hierin?

Mis opdragen voor

Waar de herdenking in IJsland vooral een seculiere viering was met een groep mensen, die zich groepeerde rond het onthullen van een gedenksteen – en een oproep tot menselijke verantwoordelijkheid – had de viering in Oostenrijk een ander karakter, ritueel rijker en complexer: er was een processie, een doodskist, ambtsdragers, enz. In de rooms-katholieke traditie worden alleen mensen begraven, geen dieren, laat staan dingen of natuurlijke fenomenen als stenen of gletsjers. Rooms-katholieken kennen wel het fenomeen van het opdragen van een eucharistieviering met een speciale intentie (wens).

Je kunt een mis laten opdragen voor je overleden opa of oma, ter gelegenheid van een huwelijksjubileum, om rust en concentratie voor een schoolexamen, voor een ziek kind of het vinden van een nieuwe baan. Vroeger waren deze misintenties ook een noodzakelijke bron van inkomen voor de lokale dorpspastoor die op die manier zijn schamele loontje wat kon aanvullen. Tegenwoordig zijn deze stipendia niet meer zo nodig uit financieel oogpunt, maar spiritueel gezien zijn de misintenties nog springlevend.

Object van rouw

In de Oostenrijkse rouwprocessie werd het object van rouw, de gletsjer, symbolisch meegedragen. Dit gebeurde door een grafkist mee te dragen die gemaakt was van het ijs uit diezelfde gletsjer. In veel ecologische rouwrituelen wordt het verlies van biodiversiteit 'berouwd’ in voor ons mensen herkenbare (menselijke!) rouwrituelen. Zo werd bijvoorbeeld in 2010 in reactie op BP’s Deepwater Horizon explosie een begrafenisstoet voor de omgekomen dieren georganiseerd. Een enorme hoeveelheid olie kwam door die ramp in de golf van Mexico terecht en heel veel dieren vonden daardoor de dood. In de begrafenisstoet werd een kist meegedragen met daarin het levensgrote imitatie lichaam van een vrouw die de golf van Mexico voor moest stellen (Kirksey ea 2013).

Tijdens de voorstelling ‘Herinner ons’ die in juni 2023 op een natuurbegraafplaats in Nederland werd gehouden, stonden miniatuur grafkistjes voor uitgestorven soorten centraal. ‘Herinner ons’ beoogde een waardig afscheid te geven aan diverse soorten die korter of langer geleden uitgestorven zijn. Aan het begin van de performance werd daarom een klein grafkistje voor het in 1979 uitgestorven duingentiaanblauwtje in een rouwstoet naar de natuurbegraafplaats gedragen (performance van intergenerationele en intersoortelijke verbondenheid).

Pre-traumatische stress

In bovenstaande voorbeelden wordt opmerkelijk genoeg een kist (eventueel op schaal) die kenmerkend is voor menselijke begrafenissen ingezet om de catastrofale invloed van de mens op de afname aan biodiversiteit op rituele wijze zichtbaar te maken. Soms gaat er bij een dergelijk ritueel iets symbolisch in de kist mee maar niet zo snel de ‘ echte soort’ middels een stoffelijk overschot (als die überhaupt nog aanwezig zijn). Het Oostenrijkse requiem, de rouwprocessie, en de grafkist die daarin centraal stond, beogen iets anders te doen: deze rituelen adresseren een stuk natuur dat nog bestaat en dat zelf onderdeel uitmaakt van de rituelen.

Dit is in twee opzichten interessant: allereerst betreft het in de begrafenis niet zozeer een symbolisch begraven van gestorven dieren of soorten, het betreft hier een natuurbegrafenis van een gletsjer die er nog is. De gletsjer vormt nota bene haar eigen kist. De begrafenis is daarmee een ritueel van anticiperende ecologische rouw. Anticiperende rouw is een gevoel van verlies voorafgaand aan het daadwerkelijk overlijden. Het concept anticiperende rouw wordt bijvoorbeeld toegepast in de context van dementie waarbij geliefden elkaar al ‘verliezen’ voor het moment van daadwerkelijk overlijden. Veel klimaatactivisten worstelen met gevoelens van onontkoombaarheid van dreigend catastrofaal onheil. Dit wordt ook wel pre-traumatische stress genoemd. De gletsjerbegrafenis geeft rituele vorm aan dit existentieel gevoel van onontkoombaar aankomend verlies en rouw dat in het heden al wordt ervaren en beleefd.

Multi-temporaliteit in christelijke rituelen

Diverse (christelijke) rituelen bieden nu exact handvatten aan om met verlies in heden, verleden en toekomst om te gaan. De eucharistie is bij uitstek een ritueel waarbij gebruikelijke lineaire tijdsperspectieven omgekeerd worden. Dat begint al bij de ‘instelling’ van dit ritueel. Op de vooravond van de kruisiging, doet Jezus al aan ‘anticiperende rouw’ door brood en wijn uit te delen en zijn volgelingen op te roepen om deze maaltijd als herdenking van het lijden dat nog komen gaat, te herhalen. Jezus anticipeert daarbij al op zijn eigen lijden en dood.

Aan de andere kant wordt volgens de katholieke traditie tijdens alle eucharistievieringen die na het lijden en sterven van Jezus zijn en worden gevierd, brood en wijn ook weer daadwerkelijk het lichaam en bloed van Christus (vaak aangeduid met de term “transsubstantiatie”). Hierbij werkt het precies omgekeerd: een traumatische gebeurtenis uit het verleden wordt present gesteld en ervaren in het heden. Misschien kunnen we dit wel retrospectieve rouw noemen dat - meer dan herdenken - de verliesgebeurtenis bewust wil recreëren in het heden om die pijn weer te voelen en dat sensorisch tastbaar te maken.

Uitgebreid heden

De rituelen die op 5 september 2023 werden uitgevoerd voor de smeltende Pasterze spelen precies op deze manier met ons voorstellingsvermogen van tijd en verlieservaring. Het doorbreken van gebruikelijke perspectieven op tijd in rituelen wordt door Hirsch en Stewart wel een ‘uitgebreid heden’ genoemd (Hirsch & Stewart 2005, 270). Hierin ligt een bijzondere kracht van (rouw)rituelen. Bestaande rituelen zijn daarom zeer behulpzaam om in te zetten in reactie op gevoelens van geleden en toekomstig verlies in de klimaatcrisis.

Pasterze is in september 2023 bij leven begraven: er werd gerouwd om wat van haar is heengegaan en wat van haar nog zal heengaan. Net als bij de mis vallen heden, verleden en toekomst samen – hier niet in brood en wijn maar in de grafkist. De gekozen vorm van de grafkist van ijs verwijst naar de dood en dat wat er niet meer is. Het geeft letterlijk vorm aan retrospectieve rouw want de teloorgang van de gletsjer is een continue proces dat lang geleden al is ingezet. De grafkist uit ijs is ook een symbool van anticiperend verlies: zij is er nog wel, maar zal er in de toekomst niet meer zijn. Het rituele repertoire dat in Karinthië werd ingezet, helpt klimaatbetrokkenen om uiting te geven aan gevoelens van verlies in het heden aan geleden en aankomend ecologisch teloorgang.

Bronnen

• Cunsolo, A., & Landman, K. (2017). Mourning nature: hope at the heart of ecological loss and grief. McGill-Queen's University Press.
• Cunsolo, A. & Ellis, K. (2018). Ecological grief as a mental health response to climate change-related loss. Nature Climate Change, 8 , 275–281 |
• De Koning, D. (1 juli 2023). Performance van intergenerationele en intersoortelijke verbondenheid. https://religionclimate.odoo.com/blog/our-blog-1/performance-van-intergenerationele-en-intersoortelijke-verbondenheid-10 
• Hirsch, E. & Stewart, C. (2005). Introduction: Ethnographies of Historicity. History and Anthropology, 16:3, 261-274, DOI: 10.1080/02757200500219289
• Kerknet-redactie (26 augustus 2023). Afscheidsmis voor langste gletsjer van Oostenrijk. Kerknet-redactie. Geraadpleegd op 28 september 2023. https://www.kerknet.be/kerknet-redactie/nieuws/afscheidsmis-voor-langste-gletsjer-van-oostenrijk
• Kirksey S. E. Shapiro N. & Brodine M. (2013). Hope in blasted landscapes. Social Science Information 228–256. https://doi.org/10.1177/0539018413479468
• Kleine Zeitung (5 september 2023). Ein "Wahrzeichen Österreichs" wurde zu Grabe getragen. Kleine Zeitung. https://www.kleinezeitung.at/kaernten/6320005/Begraebnis-fuer-Pasterze_Ein-Wahrzeichen-Oesterreichs-wurde-zu 
• The Guardian (19 augustus 2019). Iceland holds funeral for first glacier lost to climate change. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2019/aug/19/iceland-holds-funeral-for-first-glacier-lost-to-climate-