Foto van de begraafplaats voor uitgestorven en met uitsterven bedreigde diersoorten in Dierenrijk te Mierlo. Foto gemaakt door Deborah de Koning, 16 oktober 2023, Mierlo
Klimaatrituelen en daaraan gerelateerde producten kun je overal vinden. Vaak zijn ze gebaseerd op bestaande religieuze praktijken. In Mierlo staat zelfs een begraafplaats voor uitgestorven diersoorten in het kader van Halloween. Wat betekent dat gebruik van religieuze beelden en woorden voor ons denken over de klimaatcrisis?
Door Deborah de Koning en Frank G. Bosman
Het is een opmerkelijk tafereel: een begraafplaats voor uitgestorven diersoorten in Dierenrijk, een dierenpark in het Brabantse Mierlo. Er staan op deze gelegenheidsbegraafplaats grafstenen voor onder andere de wolharige neushoorn, de buidelwolf, de Balinese tijger en de wolharige mammoet. Op de grafstenen van deze uitgestorven soorten staat wanneer de laatste van de soort voor het laatst is gezien én de reden van uitsterving. Jacht en vleesconsumptie worden genoemd als redenen, maar ‘vermoedelijk klimaatverandering’ staat met stip op nummer één als doodsoorzaak voor de soorten. Tussen de grote hoeveelheid Halloween pompoenen en de terugkerende stropop Viktor Vogelverschrikker die vragen en opdrachten voor de jonge bezoekers van het park heeft, is het een confronterend plaatje. Viktor vogelverschrikker stelt de bezoekers voor ze langs de begraafplaats lopen ook een indringende vraag: ‘Voor welk dier die het heel zwaar heeft in het wild hebben we al een graf gegraven?’ één graf ligt namelijk open en er staat een schep bij. Dit is het graf van de ijsbeer – waarvan er in Dierenrijk overigens ook nog ééntje te bewonderen is.
'Boeh in de zoo'
Dat deze uitgestorven soorten niet op een lijstje terecht zijn gekomen in de dierentuin, maar tijdens ‘Boeh in de Zoo’ een graf hebben gekregen, raakt aan een relevante ontwikkeling die plaatsvindt in onze menselijke confrontatie met de gevolgen van klimaatverandering: in het (leren) omgaan met de existentiële vragen die de klimaatcrisis oproept, gaan we associatief te werk. Daarmee bedoelen we kortweg dat we uitgaan van bestaande ideeën, verhalen, tradities, feesten en objecten en daar vervolgens een voor ons mensen betekenisvolle ‘klimaatdraai’ aan geven. Dat is op geen enkele manier denigrerend bedoeld. Het is een zingevend en creatief proces dat de ene keer beter uitpakt dan de andere keer. Zo treffen we nu bijvoorbeeld een ecologisch ‘onze vader/moeder’ aan bij een Aswoensdagviering die op 22 februari naast een kolentransporttraject in Amsterdam werd gehouden (Een (klimaat)ritueel zegt meer dan duizend woorden: Aarde ben je en tot Aarde zul je terugkeren | religionclimate). Dat ecologische ‘onze vader/moeder’ van de theoloog en activist Cláudio Carvalhaes start met ‘Our God who are in pluriverses, the skies and the earth, blessed be your name: life. May your pulsing life come to be seen, heard, touched, and felt through the oceans, the forests, in the rocks, in the life of plants and in the sounds of animals and singing birds’ (An Ecological Lord’s Prayer, Cláudio Carvalhaes | Cláudio Carvalhaes (claudiocarvalhaes.com). De inhoudelijke verwijzingen naar het ‘Onze Vader’ – onder andere door vormverwijzing – maakt het ecologische Onze Vader/Moeder herkenbaar en tegelijkertijd toegesneden op de existentiële vragen die de klimaatcrisis voor sommigen oproept.
Klimaatdraai
En zo kom je steeds meer vormen van aangepast gebruik – oftewel ‘de klimaatdraai’ – van bestaande (religieuze) tradities, gebruiken, feesten, objecten etc. tegen in het dagelijkse leven. De ‘gelegenheidsbegraafplaats’ voor uitgestorven diersoorten in Dierenrijk zouden we kunnen bestempelen als intermaterialiteit – de grafstenen (materie/producten) krijgen betekenis door de associatie die ze oproepen met grafstenen (materie/producten) zoals we die voor mensen op begraafplaatsen gebruiken. We zagen iets dergelijks ook gebeuren bij een requiem voor de smeltende gletsjer Pasterze die op 5 september 2023 in Karinthië werd gehouden (Een requiem voor een gletsjer | religionclimate). In dat ritueel werd een grafkist gemaakt uit het resterende gletsjerijs ingezet. Een grafsteen voor een uitgestorven of met uitsterven bedreigde diersoort, of een grafkist uit ijs roept herkenbaarheid op. We kunnen ons associatief hier iets bij voorstellen – meer dan een lijstje met namen van uitgestorven soorten of verdwijnende ecosystemen.
Avond van de aureolen
Dat de begraafplaats voor uitgestorven en met uitsterven bedreigde soorten in de periode van Halloween is aangelegd – opent nog een interessant verband namelijk het herdenken van de doden. Halloween is feitelijk een Amerikanisering van het oude katholieke feest van Allerheiligen en Allerzielen dat traditioneel op 1 en 2 november wordt gevierd. Omdat alle grote feesten in de katholieke traditie een ‘vooravond’ kennen, is Halloween – “All Hallow’s Eve”, op 31 oktober terecht gekomen. Van oorsprong gaat dit feest over de onopgeefbare en onverbrekelijke band tussen de ‘heiligen’ – alle mensen die ons zijn voorgegaan in de dood – en de ‘aardlingen’ die moeten leren leven met de dood van hun dierbaren. Vandaar alle kaarsen die opgestoken worden, speciaal op begraafplaatsen. De ‘heilige’ doden moeten worden herdacht, voor hen opdat ze niet vergeten worden, voor ons opdat we niet vergeten dat we allemaal eens zullen sterven.
En daar geeft deze Brabantse gelegenheidsbegraafplaats-in-een-dierentuin een ‘klimaatdraai’ aan: we herdenken hier ook de doden, zij het de niet-menselijke ‘heiligen’. De combinatie tussen uitgestorven en bedreigde soorten en Halloween focust zich op de verantwoordelijkheid die wij ‘menselijke dieren’ hebben voor alles wat leeft, mensen en dieren. Daarmee krijgt de ecologische Halloween nog een extra dimensie dan de traditionele vieringen van Allerheiligen en Allerzielen: niet alleen gedenken en treuren over wat eens was, maar ook je verantwoordelijkheid nemen dat er niet nog meer dieren – zoals de ijsbeer – uitsterven. Het doet een beroep op ons mensen door een herkenbaar ritueel format te gebruiken. En daarmee is deze Halloween begraafplaats voor uitgestorven soorten slechts één van de vele voorbeelden waarin klimaat
Halloween en een uitstervende ijsbeer